Marginalia

Επιμέλεια έκθεσης
Άννα Καφέτση

Διάρκεια: 22.7–19.9.2021
Έναρξη: 22 Ιουλίου 2021 | 20.30
Ώρες λειτουργίας: 20.00–24.00 καθημερινά
Στον Κήπο του Μεγάρου

Είσοδος ελεύθερη

Για τέταρτη χρονιά το annexM υπό τη διεύθυνση της Άννας Καφέτση, συνεχίζοντας την επιμελητική του πολιτική των site specific εκθέσεων και έργων, διοργανώνει για τον Κήπο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών τη δίμηνη έκθεση του καλοκαιριού που λειτουργεί καθημερινά μετά τη δύση του ήλιου και έως τα μεσάνυχτα με ελεύθερη είσοδο για όλους (22.7–19.9.2021).

Στο φετινό πρόγραμμα που ανοίγει έναν στοχαστικό, υπόγειο διάλογο με το επετειακό έτος 2021 και τα 200 χρόνια εθνικού βίου, το annexM εγκαινιάζει στις 22 Ιουλίου την έκθεση με τίτλο Marginalia, με τη συμμετοχή των καλλιτεχνών Βιργινίας Μαστρογιαννάκη, Νίνας Παππά, Ηλία Μαμαλιόγκα και Σπύρου Βραχωρίτη.

Τα παρουσιαζόμενα έργα, πλην ενός, είναι νέες παραγωγές ειδικά για την έκθεση, ενώ οι δύο περφόρμανς των Σπ. Βραχωρίτη και Β. Μαστρογιαννάκη έχουν εκτελεστεί και βιντεοσκοπηθεί στον Κήπο και το Αίθριο του Μεγάρου.

Ο τίτλος της έκθεσης (από το λατινικό margo, marginis: περιθώριο) παραπέμπει κατά την κυριολεκτική σημασία του στις σημειώσεις και πάσης φύσεως σημεία και εικόνες που γράφονται ή σχεδιάζονται από τους αναγνώστες στα περιθώρια βιβλίων και κειμένων, μια πρακτική που ανάγεται, αιώνες πίσω, στις σημειώσεις και τα σχόλια των αντιγραφέων βιβλικών και κλασικών χειρογράφων για λειτουργική και ερμηνευτική χρήση. Αναφέρεται επίσης σε μια ιδιαίτερη εκδοτική κατηγορία, όπου συγγραφείς ή επιμελητές συγκεντρώνουν σύντομα κείμενα, σκόρπιες σκέψεις και αποσπασματικό υλικό.

Στον ορίζοντα της πλούσιας διακειμενικότητας του τίτλου, τα έργα της έκθεσης, στα οποία σημειώσεις περιθωρίου, ως πρώτη ύλη ή αφηγηματική πρακτική, απαντώνται με διαφορετικούς τρόπους και σημασίες, παρουσιάζονται με μια ανοιχτή, αποσπασματική μορφή διατηρώντας την αυτοτέλεια και συγχρόνως διαλεγόμενα μεταξύ τους.
Ο επισκέπτης θα μπορεί να δημιουργήσει τυχαίες, χωρίς αρχή και τέλος διαδρομές στην έκθεση, ανάμεσα στα 8 διαφορετικά σημεία του Κήπου, όπου οι πέντε βιντεοεγκαταστάσεις προβάλλονται σε μεγάλες οθόνες και μόνιτορ.

Η Άννα Καφέτση συνοψίζοντας τη σύλληψη της έκθεσης γράφει:

«Στο περιθώριο των μεγάλων επετειακών αφηγήσεων η έκθεση Marginalia προτείνει σκόρπια, αποσπασματικά σχόλια εκτός Κειμένου. Ευάριθμα.

Στα λευκά κενά μιας ηρωικής εικονογραφίας αναστοχάζεται τραύματα και σκιές, βιώματα αντοχής, δημιουργικού πάθους, επανάληψης και αντίστασης. Την κληρονομιά.

Με αφετηρία έκκεντρες, λοξές, εκτός κειμένου/κανόνα προσωπικές μαρτυρίες και μοναχικές, ατομικές δράσεις, αναδεικνύει όψεις μιας ανατρεπτικής επιτελεστικότητας στο ηθικο-πολιτικό και κοινωνικό πεδίο. Τη μονάδα.

Η “θλιμμένη επιστήμη” της Τέχνης του Βίου μας ενθαρρύνει σε μια ευφρόσυνα αυθαίρετη αλληγορική ερμηνευτική πίσω από τον καθρέφτη.»

Απόσπασμα
από το κείμενο Αντί Προλόγου
από τον κατάλογο της έκθεσης Marginalia

1 Reading in Reading out A΄. – Στην περφόρμανς που πραγματοποιήθηκε χωρίς κοινό και βιντεοσκοπήθηκε στον Κήπο του Μεγάρου, η Βιργινία Μαστρογιαννάκη διαβάζει ολόκληρο το κείμενο του πρώτου Συντάγματος της ανεξάρτητης Ελλάδας, όπως ψηφίστηκε τον Ιανουάριο του 1822 από την Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου.
Το προσωρινό Σύνταγμα του 1822 διακήρυσσε τον δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος, και μολονότι στο πρακτικό, πολιτικό πεδίο έμελλε να μείνει ένα ανολοκλήρωτο σχέδιο, αποτελεί την πρώτη θεμελιωτική πολιτειακή πράξη του νέου έθνους-κράτους με την καθιέρωση του ονόματος Ελλάς, την οργάνωση λειτουργίας των θεσμών και τη διακήρυξη των θεμελιωδών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των Ελλήνων πολιτών.
Η σχεδόν ιερατική γυναικεία μορφή όρθια μπροστά στο αναλόγιο ξεκινά την χωρίς παύση δημόσια ανάγνωση του εμβληματικού για τη νεότερη ιστορία μας κειμένου, σαν μια ομολογία πίστεως. Συντονίζεται με τον εσωτερικό ρυθμό της αναπνοής της, ακολουθώντας τις ιδιόγραφες με κόκκινο ή μαύρο μελάνι σημειώσεις της πάνω στο συνταγματικό «κείμενο-παρτιτούρα». Οικειοποιείται το θεσμικό κείμενο σημειώνοντας κωδικοποιημένα σύμβολα. Η αχρωμάτιστη φωνή βυθίζεται στα έγκατα της ανθρώπινης ψυχής, και το ίδιο ουδέτερη και ασκητική επιστρέφει στο φως σαν κρυπτογράφημα. Το γυναικείο σώμα ως οιονεί πνευστό όργανο κατά την κοπιώδη επιτελεστική δράση σημαίνει και αποσιωπά. Αποδιοργανώνει το νόημα του κειμένου. Ανάμεσα στα χάσματα του λόγου και τα κενά συγκροτεί τη δική του συνθήκη ενεργητικής ανασύστασης και αναγνωσιμότητας. Η σφραγίδα στο κάτω δεξιό μέρος των σελίδων του σημειωμένου συντάγματος εγγράφει την πολιτική του αλληγορία.

2 Όρθρος.- Στο βίντεο του Ηλία Μαμαλιόγκα και της Βιργινίας Μαστρογιαννάκη η περφόρμανς λαμβάνει χώρα μπροστά στο χερσαίο σύνορο του Αγίου Όρους. Αξημέρωτα και μέχρι το πρώτο χάραμα της μέρας, μια ευθυτενής γυναικεία μορφή, στρέφοντας την πλάτη προς τον θεατή, στέκεται μόνη έξω από τον περίκλειστο περίβολο της αθωνικής μοναστικής πολιτείας. Την ώρα που από την άλλη πλευρά ψάλλεται η θρησκευτική λειτουργία του όρθρου, η περφόρμερ ανυπόδητη, ντυμένη το χρώμα του πένθους τελεί ακίνητη και εν σιωπή μια διαφορετική ακολουθία στην ανατολή της καινούργιας μέρας με συμμέτοχο το πρωινό ξύπνημα της φύσης και τις φωνές των πουλιών. Μέσα από τη σιωπηρή μοναχική τελετουργία αναδύεται το ενσώματο πολιτικό υποκείμενο που παράγεται και συγχρόνως αποκλείεται από τον θρησκευτικό κανόνα. Η γυναικεία μορφή είναι παρούσα. Η ίδια η ενσώματη παρουσία της κλονίζει τη διάκριση μεταξύ κανονικού και περιθωριακού, εντός και εκτός. Επιβάλλεται ως επιθυμία και υπόσχεση ενός διαφορετικού πολιτικού.

3 Γραφές.- Τα σπαράγματα των λίθινων αρχαίων επιγραφών, που επαναλαμβάνονται διάσπαρτα στον Κήπο μέσα από τις σύντομες, σιωπηλές βιντεογραφίες της Νίνας Παππά, επιβάλλονται ως σωματικές/κειμενικές παρουσίες μέσα στη φθαρμένη υλικότητά τους. Στο βιντεοσκοπημένο απείκασμα η κάμερα σαρώνει με κοντινά πλάνα το σωματικό κατάλοιπο του κειμένου, μετατοπίζοντας το ενδιαφέρον από τη σημασία των ορατών ή μισοσβησμένων λέξεων στην ίδια τη φθαρτή επιφάνεια του λίθου. Ένα αινιγματικό έργο, που αλληγορεί τον χρόνο, την τρωτότητα, το ιστορικό βάθος, το βάρος της γλώσσας και τις αμφισημίες της γραφής, τα ρήγματα και τις συνέχειες, την ταυτότητα και ετερότητα, πλανάται ως ανοιχτό ερώτημα στον Κήπο. Στον ίσκιο μιας σπαραγμένης κληρονομιάς που ενέπνευσε και μαζί στοίχειωσε τον θεμελιωτικό 19ο αιώνα.

4 Σημειώσεις.- Η δικάναλη εγκατάσταση της Νίνας Παππά αποτελεί τη συνέχεια ενός πενταετούς ερευνητικού project πάνω στην ελληνική επιγραφική, μια αυτόνομη επιστήμη στον ευρύτερο χώρο των κλασικών σπουδών και της αρχαιολογίας, συνομήλικη του νέου κράτους. Στο διμερές έργο, η εικαστικός διεισδύει στο άδυτο του Άγγελου Ματθαίου και του Klaus Hallof, δύο εξεχουσών προσωπικοτήτων της επιγραφικής επιστήμης. Μέσα από την συνέντευξη, το κατεξοχήν μέσο καταγραφής του ντοκιμαντέρ, και με την κάμερα ανά χείρας καταγράφει την επιστημονική μέθοδο, τα αρχεία και τις εμπειρίες τους, ρίχνοντας «κλεφτές» ματιές στο προσωπικό τους ανθρώπινο σύμπαν. Αποτυπώνει αναρίθμητες σημειώσεις με το χέρι του αντιγραφέα, έκτυπα απόγραφα και εικαστικές απομιμήσεις αρχαίων επιγραφών, που παράγονται κατά τη διαδικασία αποκρυπτογράφησης/ερμηνείας του δυσανάγνωστου ή ελλείποντος κειμένου.
Τα κειμενικά θραύσματα εμφανίζονται ως ρομαντική αλληγορία μιας κρυμμένης ολότητας, που οι επιγραφικoί λαχταρούν να ξαναφέρουν στο φως, αποκαθιστώντας ελλείψεις και κενά. Ο περιγραφικός φακός της κάμερας συλλαμβάνει υποθετικές αναγνώσεις, αμφιβολίες, λάθη, επαναλήψεις, επιστροφές, πάθος, συγκίνηση, επιθυμία, απομυθοποίηση και χιούμορ, εντέλει μια υποκειμενική, εμμονική σχέση με το υλικό/άυλο αντικείμενο του πόθου. Μέσα από ίχνη γραφής, δοκιμές, ατελή και εντελή κείμενα εκτυλίσσεται μια ερωτική σχέση ζωής με την ελληνική γλώσσα και γραμματεία που βιώνεται, δοκιμάζεται, πενθείται αλλά δεν τελειώνει. Ανάμεσα στα απόγραφα των ασκηταριών, την αυστηρή τάξη και τους χωριστούς μονολόγους διατέμνονται στον Κήπο του Μεγάρου οι δρόμοι δύο παθιασμένων επιστημόνων, ενός Έλληνα κι ενός Γερμανού. Έξω από το πεδίο της ναρκισσιστικής αυτάρκειας, ατομικής ή εθνικής, στρέφονται προς τους άλλους, με τα μάτια των άλλων. Η απομόνωση δεν είναι παρά πλασματική.

5 Το φάντασμα της ελευθερίας.- Αποσπασμένη από το ζωντανό σώμα της ομότιτλης περφόρμανς που προηγήθηκε της έκθεσης, η βιντεογραφία του Σπύρου Βραχωρίτη εκτίθεται ως μια ακόμη ερμηνευτική εκδοχή του αποσπασματικού, αινιγματικού πεζογραφήματος Η Γυναίκα της Ζάκυθος του Διονυσίου Σολωμού.
Οι απιστίες και η εμμονική σχέση του θεατρικού σκηνοθέτη με το πιο κρυπτικό σολωμικό κείμενο, ανάγονται στο μακρινό 1978 και στο πρώτο ερέθισμα που προκαλεί η οπτική επαφή με το ανορθόγραφο χειρογράφο της Γινεκός. Έκτοτε, οι αναρίθμητες δοκιμές, επαναλήψεις και παραβιάσεις για να ξεκλειδώσουν το νόημα του κειμένου που συνεχώς διολισθαίνει, επιστρέφουν ξανά και ξανά στο ίδιο αυθόρμητο και παραμόνιμο ερώτημα. Πώς θα μπορούσε να αναπαρασταθεί το μη αναπαραστάσιμο;
Αντιγράφει τον Ποιητή. Κοίτα από τούτα τα λόγια μη καταλάβουνε την υπόθεση. Σκηνοθετεί σημειώματα και παραλλαγές. Θραύσματα. Διαφορετικά συγκείμενα και χρονικότητες συμπαρατίθενται. Το ίδιο ως έτερον. Ξαναγράφει το κείμενο ως αναγνώστης. Με τα μάτια των άλλων. Οδηγίες εις εαυτόν στο περιθώριο διεμβολίζουν το «καθαρογραμμένο» κειμενικό σώμα. Διακόπτουν τη συνέχεια του. Ρόλοι και μάσκες εναλλάσσονται. Ο σολωμικός λόγος εισβάλλει στο βίντεο ως ξένο σώμα. Διασαλεύει τη μνημειακή δημόσια τάξη. Αρχειοθετείται στο σώμα του Κήπου και της πόλης. Η πολιτική αλληγορία της Γυναίκας της Ζάκυθος μιλάει με όσα αποκρύπτει.
Ο Σπύρος Βραχωρίτης ανοίγει τα χαρτιά του. «Το αινιγματικό πεζογράφημα […] δεν έχει σχέση ούτε με γυναίκα ούτε με Ζάκυνθο. Αποτελεί τον γεωγραφικό και ιστορικό προσδιορισμό μιας αλληγορίας για ένα φάντασμα, το φάντασμα της Ελευθερίας σε ελεύθερη πτώση…».

Άννα Καφέτση
Επιμελήτρια της έκθεσης